Thịt bẩn
Các thương lái Brazil sẽ rất khó quên ngày 17/05/2017 – thời điểm mà quyền lực và ảnh hưởng của ngành công nghiệp thịt thế giới phô diễn sự xấu xí đến tận cùng của nó đồng thời giáng một cú đấm mạnh vào thị trường chứng khoán. Họ gọi ngày này là Joesley Day – theo tên của Joesley Batista, một trong hai anh em của gia tộc Batista – những người nắm quyền kiểm soát JBS. Nếu bạn ăn thịt, bạn có lẽ đã từng mua sản phẩm được làm từ một công ty Brazil xa lạ – kẻ đồ tể khét tiếng với hệ thống lò mổ có công suất 77k con bò, 116k con heo và hơn 13 triệu gia cầm một ngày đem đến doanh thu toàn cầu hàng năm vào khoảng 50 tỷ $ – tập đoàn JBS.
Đế chế này là nhà chế biến thịt lớn nhất trên thế giới có trụ sở đặt tại Sao Paulo, Brazil – đất nước nổi tiếng về cà phê và bóng đá. Sản phẩm của họ là thịt bò, heo, gà – thứ nuôi dưỡng hàng tỷ người trên thế giới. Nhà sáng lập, Jose Batista thành lập doanh nghiệp này bằng cách đầu tư vào một nhà máy giết mổ cỡ nhỏ (với công suất 5 đơn vị/ ngày) ở Anapolis, Brazil vào năm 1953 sau đó mở rộng ra khắp Brazil trong 3 thập kỉ sau đó – trở thành tên tuổi chế biến thịt bò sừng sỏ vào thập niên 80s. Ba cậu con trai của Jose đều bỏ học từ năm 17 tuổi để cùng cha quản lý các lò mổ của gia đình. Năm 2007, JBS trở thành công ty đại chúng đồng thời nhận được khoản đầu tư chiến lược từ BNDES (580 triệu $ từ Ngân hàng phát triển Brazil) để tiến hành thâm nhập thị trường Hoa Kỳ bằng thâu tóm công ty chế biến thịt heo bò lớn thứ ba ở đây – Swift & Company (sau này đổi tên thành JBS USA) biến JBS trở thành đồ tể hiệu quả nhất trên thế giới (với khả năng xử lý 51,4k đơn vị/ngày khi đó).
Từ 2007 đến 2016, thời điểm JBS đang tiến hành IPO ở Hoa Kỳ – gã khổng lồ tiếp tục chiến lược thâu tóm hung hãn và nắm cổ phần chi phối nhiều công ty khác như Smithfield Foods (thịt bò), Grupo Bertin (thịt bò), Pilgrim’s Pride (mua đại gia thịt gà sau khi BNDES rót tiếp 2 tỷ $ vào đây), Sara Lee Corp (công ty tiêu dùng), Cargill (mua đại gia thịt heo ở Hoa Kỳ với giá 1,4 tỷ đô) với sự hỗ trợ của các ngân hàng JP Morgan, Santander Brasil và BNDES (ngân hàng này tổng cộng rót gần 2,5 tỷ $ từ 2007-2010). Tới năm 2017, JBS USA là nhà chế biến thịt heo và bò lớn thứ hai Hoa Kỳ cùng với Pilgrim (công ty mà JBS sỡ hữu) trở thành nhà chế biến gia cầm lớn thứ hai ở đây – đế chế lúc này nằm dưới sự kiểm soát của bộ đôi anh em Joesley và Wesley của nhà Batista – các con trai của nhà sáng lập thông qua một quỹ đầu tư tên J&F Investments (nắm 40% của JBS).
Đối trọng của JBS ở khu vực châu Á là một cái tên có lẽ quen thuộc hơn với người Việt Nam – CP Group – một tập đoàn sừng sỏ trong lĩnh vực thức ăn chăn nuôi và sản xuất thịt gia cầm do gia tộc Chearavanont của Thái Lan nắm giữ (doanh thu 60 tỷ USD vào năm 2018) đang chiếm lĩnh thị trường đông dân nhất thế giới – Trung Quốc.
Bí mật thành công của JBS thường được đại gia tộc Batistas nhấn mạnh bằng khả năng làm việc chăm chỉ hơn người của họ. Một lợi thế khác mà họ kiến tạo qua nhiều năm là mạng lưới các công ty con nằm rải rác ở nhiều nước khác nhau cho phép họ phủ sóng thị trường và luồn lách qua các rào cản thương mại. Cụ thể như khi Liên Minh Châu Âu EU hạn chế thịt bò nhập khẩu từ Brazil vào năm 2008, JBS đã sử dụng công ty con ở Úc để xâm nhập. Đối với nhiều người Brazil, thành công của JBS lại được đúc kết bằng những từ sau: Car Wash (Rửa Xe – chiến dịch chống rửa tiền), Weak Flesh (Thịt Yếu – một chiến dịch chống thịt bẩn), Capitu và Bullish. Đó là tên của các chiến dịch điều tra diện rộng của chính quyền lên JBS nhằm giúp soi rọi rõ hơn con đường trở thành gã khổng lồ ngành thịt thế giới của họ: hối lộ các chính trị gia cao cấp, bóc lột lao động như nô lệ (slave labour), gián tiếp tàn phá rừng Amazon bất hợp pháp, vi pháp phúc lợi động vật cùng sự quản lý lỏng lẻo vấn đề vệ sinh.
Các cáo buộc hối lộ chống lại JBS phủ rộng từ các quan chức thanh tra ngành thịt đến văn phòng chính khách cao nhất của Brazil nơi Temer – tổng thống thứ 37 của Brazil ngự trị. Năm 2008, thẩm phán Sergio Moro và Cơ quan Cảnh sát Liên Bang Brazil (chi nhánh Curitiba) khởi xướng Chiến dịch Car Wash nhằm điều tra hành vi rửa tiền của một doanh nhân tên Hermes Magnus, chủ công ty Dunel Industria e Comercio (nhà sản xuất các thiết bị điện tử). Tuy nhiên chiến dịch này sau đó đã mở rộng đến hãng hóa dầu Brazil Petrobras (2014) cùng các nhóm lợi ích liên quan trong đó có các nhân vật quan trọng trong chính quyền trung ương Brazil. Tầm tháng 2 năm 2017, JBS bắt đầu bị sờ gáy thông qua J&F Investimentos SA – tổ chức đầu tư này bị cáo buộc liên quan đến sai phạm tại các quỹ hưu trí thuộc công ty nhà nước. Sau đó một tháng, một loạt tai ương đổ xuống JBS: các nhà quản lý môi trường Brazil cáo buộc JBS mua các gia súc được nuôi trên các khu vực rừng Amazon bị chặt phá bất hợp pháp; chiến dịch điều tra hành vi hối lộ cơ quan thanh tra ngành thịt của JBS được mở rộng; cổ phiếu JBS rớt 10% sau thông báo điều tra; đồng thời nhiều nước trên thế giới bắt đầu cấm thịt bò nhập khẩu từ Brazil. Đỉnh điểm của nó là quá trình điều tra mối liên hệ giữa JBS SA và ngân hàng nhà nước BNDES – liệu JBS có đang tận hưởng những lợi thế tài chính phi pháp. Chiến dịch Bullshit đã phanh phui số tiền thất thoát từ các quỹ công chúng (public funds) qua sự kết hợp của bộ đôi JBS – BNDES là 385 triệu $ – cảnh sát bắt đầu làm việc với CEO Wesley Batista và chủ tịch Joesley Batista. Ngày 17 tháng 5, hãng thông tấn O Globo tiết lộ họ đang nắm trong tay bản ghi âm của Michel Temer – tổng thống Brazil với nội dung liên quan đến việc Temer khuyến khích chủ tịch của JBS Joesley hối lộ các nhà làm luật để mua sự im lặng của họ. Thông tin trên mặt báo đã kích khởi các cuộc biểu tình kêu gọi tổng thống Temer từ nhiệm cùng sự rúng động của thị trường chứng khoán Brazil (JBS rớt 9%). O Globo đưa ra bằng chứng Jeosley đã hối lộ tổng cộng 3 đời tổng thống thông qua hoạt động của K&F Investimentos. Ngày 19 tháng 5, 2017 Joesley chính thức thừa nhận đã mua chuộc Michel Temer (cáo buộc ông này mang 1 chiếc cặp đựng 150k $ từ JBS), Dilma Rousseff và Luiz Inacio Lula da Silva (tổng thống thứ 37, 36, 35 của Brazil) trong suốt 14 năm qua – tất nhiên cả ba đều từ chối cáo buộc trên. Temer cho rằng JBS đã ngụy tạo bằng chứng nhằm thu lợi từ các giao dịch nội gián thông qua tai tiếng với giới chức quyền. CVM (Ủy ban chứng khoán Brazil) cho rằng J&F Investimentos đã hối lộ tổng cộng 1829 chính trị gia (giá trị tầm 250 triệu $). Cuối tháng 5/2017, JBS đồng ý đóng một mức phạt khổng lồ trong lịch sử các tập đoàn toàn cầu trị giá 3,2 tỷ $ để đổi lấy sự khoan dung của chính quyền Brazil. Joesley bị bắt giữ tạm thời từ tháng 9/2017 đến tháng 3/2018 bởi Cảnh sát Liên bang theo yêu cầu của Tổng chưởng lý Rodrigo Janot. Passport của ông bị cơ quan an ninh giữ lại – ông bị giam lỏng trong chính Brazil. Tỷ lệ ủng hộ Tổng thống Temer giảm sút nghiêm trọng sau bê bối JBS (7% ủng hộ trong khi có tới 76% kêu gọi ông từ nhiệm) cùng các cuộc bạo loạn nghiêm trọng khiến cho thế chính trị bị lung lay. Temer bị bắt giữ vào ngày 21/03/2019 theo cáo buộc điều tra của chiến dịch Car Wash.
Quy mô to lớn của JBS khiến cho thị trường chứng khoán Brazil chao đảo khi đế chế cảm cúm đồng thời lật đổ cả một chính quyền. Trong một buổi phỏng vấn, Joesley tiết lộ một cách cay đắng:” Đó là luật của cuộc chơi. Điều qua trọng hơn cả, sự tham nhũng nằm ở tầng cao nhất, nơi chính quyền ngự trị.”
Bài viết trên là tổng hợp từ series Rotten trên Netflix mô tả các góc khuất của ngành cung ứng thực phẩm cùng bài báo dưới đây của Ủy ban nhà báo điều tra về JBS, các bạn có thể tham khảo:
Andrew Wasley
