Chuyển dịch đầu tư, mã QR và xe điện cho ASEAN

Pandu Sjahrir là nhà đầu tư thiên thần cực kỳ sắc sảo, anh đã rót vốn vào các công ty biểu tượng như Gojek, Sea Limited và Bukalapak qua đó định hình nên bức tranh công nghệ tại khu vực Đông Nam Á. Trong suốt bảy năm qua, anh đã thu hút được hơn 1 tỷ $ và rải nguồn lực này cho gần 100 công ty. Danh mục đầu tư này sau đó đã tạo ra hơn 60 tỷ đô lợi ích cho cổ đông (shareholder value) và 100 ngàn công việc đồng thời nuôi dưỡng hơn 200 doanh nhân mới ở khu vực Đông Nam Á. Tờ báo nổi tiếng Bloomberg nhận định: "Pandur Sjahrir không phải là cái tên được bàn tán rì rào ở khắp mọi nơi, đặc biệt ở bên ngoài đất nước của mình (Indonesia). Tuy nhiên, bối cảnh công nghệ bùng nổ ở khu vực Đông Nam Á đã giúp anh gầy dựng tầm ảnh hưởng không phải vừa trong khu vực. Hầu hết các công ty công nghệ to bự tại ASEAN đều có kết nối nào đó đến nhà đầu tư và giám đốc điều hành 44 tuổi này." Tại gã khổng lồ Sea Ltd, tổ chức thống trị mảng game và thương mại điện tử, Sjahrir là chủ tịch phụ trách các hoạt động tại Indonesia tới cuối năm 2021. Anh là thành viên ban điều hành của ứng dụng gọi xe Gojek trước khi nền tảng này hợp nhất với Tokopedia tạo thành GoTo Group (nơi anh nắm chức chủ tịch bộ phận tài chính). Thêm nữa, anh cũng giữ vai trò cố vấn tại unicorn Carsome (công ty khởi nghiệp đạt giá trị tỷ đô) của Malaysia chuyên về bán xe và đang hoạt động tại bốn quốc gia Mã Lai, Indonesia, Thái Lan và Singapore.

Hai cỗ máy đầu tư của Pandu Sjahrir chính là Indies Capital Partners và AC Ventures. Tại Indies, ông đóng vai trò đối tác quản lý (managing partner). Tổ chức này có trụ sở đặt tại Singapore và khởi đầu với việc kinh doanh cho vay (private credit focused managers), phát triển thành quản lý tài sản (alternative asset manager), và sau đó nhảy sang đầu tư vào các thương vụ công nghệ (đầu tư tư nhân - private equity). Hai quỹ bên trong Indies chuyên về công nghệ đã gọi được trên 300 triệu đô, qua đó làm bệ đỡ cho hơn 25 công ty bao gồm ứng dụng gọi xe và vận chuyển đồ ăn Grab Holdings Ltd. và nền tảng thương mại điện tử PT Bukalapak.com ở Indonesia. Tiếp theo, Sjahrir tham gia sáng lập AC Ventures (đối tác sáng lập - founding partners), quỹ này đặt trụ sở tại Indonesia chuyên nhắm đến các công ty khởi nghiệp trong giai đoạn sơ khai. AUM (giá trị tài sản đang quản lý) của quỹ có quy mô 500 triệu $ và đã thực hiện hơn 120 khoản đầu tư trong khu vực, bao gồm Carsome. Đường hướng đầu tư của Sjahrir bám theo hai thành tố cơ bản (essential elements): quá trình học hỏi và đối đầu thách thức liên tục, dĩ nhiên phải tạo ra ảnh hưởng đong đếm được lên xã hội mà chúng ta đang sống. Hai điều trên khi bện xoắn vào nhau sẽ tạo ra một tương lai đầy hứng khởi.

Lợi thế đặc biệt trong đầu tư của Sjahrir trước hết đến từ những kết nối quyền lực xung quanh. Anh sinh ra trong một gia đình quyền quý hiện đang kiểm soát mảng khai mỏ than ở Indonesia, một ngành đóng vai trò quan trọng cho kinh tế của quốc đảo. Indonesia là nhà xuất khẩu than cốc (thermal coal) lớn nhất trên thế giới và ngành này có kết nối hầu hết với các nhà làm luật. Chú của anh, Luhut Binsar Pandjaitan, chính là vị bộ trưởng đang điều phối các hoạt động đối ngoại và đầu tư hàng hải (cũng là một tướng quân đội 4 sao có nền tảng giáo dục tại trường Cornell ở Hoa Kỳ) (Coordinating Minister for Maritime Affairs and Investment). Rõ ràng, với xuất phát điểm từ một gia đình chính trị và kinh doanh, anh am hiểu sâu sắc đường đi nước bước của chính phủ và có thể tạo ra cây cầu kết nối đến bất cứ nhân vật quan trọng nào đang lèo lái chính sách ở Indonesia. Đây là giá trị cực kỳ lớn mà anh có thể tạo ra. Để mở rộng ảnh hưởng, Pandu Sjahrir cũng nắm luôn vị trí Phó Chủ Tịch Phòng Thương Mại và Công Nghiệp Indonesia và đồng thời là chủ tịch của Hiệp hội Fintech Indonesia (AFTECH), một tổ chức ô dù (umbrella org) phủ bóng lên tất cả những công ty khởi nghiệp đang dự phần vào địa hạt fintech ở Indonesia. Điều này cho thấy dù công nghệ đã thay đổi cuộc sống của gần 700 triệu người ở Đông Nam Á và tạo ra các nhà sáng lập mới, tuy nhiên toàn bộ ngành vẫn phải dựa mạnh mẽ vào bệ đỡ của các gia đình quyền thế, nhóm có thể mở các cánh cửa bước vào các ngành truyền thống đang thống trị bởi giới tinh hoa chính trị và kinh doanh. Cũng dễ hiểu, tiền mới (new money) phải được sinh ra trên cái nền tiền cũ (old money).

Thêm nữa, quá trình theo đuổi sự học và kinh nghiệm làm việc sơ khởi cũng kết nối anh sâu sắc với giới đầu tư và công nghệ thông qua những mạng lưới nhỏ khởi phát từ trường Stanford (nơi anh theo đuổi tấm bằng MBA) và phố Wall (anh từng là nhà phân tích tại Lehman Brothers Holdings, tổ chức tài chính sụp đổ theo khủng hoảng kinh tế 2008). Sjahrir quay trở về Indo vào năm 2010 để tham gia vào công việc kinh doanh của gia đình, cụ thể là công ty khai mỏ PT TBS Energi Utama (nay đã chuyển thành Toba Bara). Sau khi công ty gia đình niêm yết trên sàn, anh nhảy ra ngoài để tham gia cuộc chơi công nghệ với khoản đầu tư đầu tiên vào Sea. Công ty này được dẫn dắt bởi Forrest Li, một người anh học trên Sjahrir một năm tại trường kinh doanh Stanford. Forrest Li hiện tại đã được xếp vào hàng những người giàu nhất Singapore. Canh bạc lớn mà Sjahrir rót vào Sea (như anh từng thừa nhận) đã sinh hoa thơm trái ngọt, cổ phần Sea đã tăng 24 lần kể từ khi niêm yết vào năm 2017 và đạt đỉnh vào tháng 10/2021, đẩy định giá công ty lên đến 200 tỷ đô (dù rơi rụng nhiều trong giai đoạn suy thoái kinh tế hiện nay). Nhà sáng lập quỹ Asia Partners (cựu chủ tịch Sea), Nicholas A. Nash đã gọi nhóm Sjahrir - Li này với cái tên "Mafia Stanford" theo cách gọi nhóm Mafia Paypal (do Peter Thiel đứng đầu) để chỉ những người đang âm thầm và kiên nhẫn gom góp đạn dược để rót vào các dòng chảy công nghệ tại Đông Nam Á. Rõ ràng, xuất phát điểm của Sjahrir khá giống Peter Thiel và Elon Musk, tất cả đều có phụ huynh dự phần trong ngành khai thác tài nguyên và đều học ở Stanford, do đó năng lực quản lý các loại nguồn lực khác nhau của nhóm này (vốn, con người và công nghệ) dường như đã nằm trong máu.

Nhờ lời mời của Digital Philipinas (cùng với AFTECH Asosiasi FinTech Indonesia) mà mình có cơ hội gặp trực tiếp Pandu Sjahrir tại một sự kiện riêng tư ở khách sạn Raffles (cũng như hội nghị CEO do Bloomberg chủ trì tại thành phố Jakarta, sự kiện bên lề của hội nghị thượng đỉnh ASEAN) nơi anh chia sẻ về một số xu hướng đầu tư công nghệ tại khu vực ASEAN. Cụ thể, Sjahrir đề cập đến các chuyển dịch đầu tư trong giai đoạn suy thoái kinh tế hiện nay với tinh thần hết sức lạc quan. Các công ty khổng lồ mà Sjahrir dự phần tại ASEAN đang được định giá theo cách thức khác biệt hoàn toàn vài năm trước đó (dựa trên P/E) và một loạt các công ty trong danh mục (portfolio) đang nỗ lực để định chế hóa doanh nghiệp của mình (thành tổ chức có tính chính danh và tích hợp sâu rộng trong lòng xã hội). Anh tếu táo mô tả cách thức Tiktok, một nền tảng nghiện ngập của Trung Quốc, chuyển hóa cách thức làm thương mại điện tử ở ASEAN đồng thời đào sâu vào vai trò của fintech trong nông nghiệp (phần trao đổi mà mình và anh có nhiều sự đồng cảm). Sjahrir cũng mô tả viễn kiến của mình về một ASEAN thanh toán phi biên giới thông qua hệ thống mã QR cũng như phủ đầy xe điện (EV) giúp giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu (tương quan với nghị trình của hội nghị thượng đỉnh ASEAN). Đối với Sjahrir, nguyên tắc quan trọng để thành công đó chính là nói A làm A, nói B làm B. Khi gầy dựng được sự chính trực, bằng một cách nào đó, mọi việc đều trở nên thuận lợi hơn. Anh cũng nhất mạnh vào sự học và theo đuổi giáo dục, chỉ nên tham gia đầu tư nếu bạn đã chạm đến ngưỡng 40 khi đã có bề dày trải nghiệm đủ sâu. Thông tin chi tiết ở dưới đây:

1> Chuyển dịch đầu tư trong giai đoạn suy thoái kinh tế

Theo Pandur Sjahrir, ba công ty công nghệ lớn nhất khu vực Đông Nam Á hiện tại là Sea Limited (nắm Shopee, SeaMoney, Garena), Grab, và GoTo (nắm Gojek và Tokopedia) sắp tới sẽ được định giá dựa trên tỷ số giá trên thu nhập (P/E - price to earnings multiple), một dấu hiện rất tích cực bởi cách thức đo lường giá trị các công ty này đã bắt đầu dựa nhiều hơn vào tăng trưởng doanh thu (earnings growth - không còn trong giai đoạn đốt tiền vô tội vạ để dành thị phần). Không rõ mùa đông của giới công nghệ sẽ kéo dài bao lâu tuy nhiên hãy quan sát nhiều điều thú vị sắp diễn ra và thực tế danh mục đầu tư của Sjahrir hiện tại đang phát triển khá tốt, các nhà sáng lập do Sjahrir đỡ đầu đang tiến hành các bước cần thiết để định chế hóa doanh nghiệp của mình (instituitionalizing).

Không thể chối cãi, công nghệ ngày nay đã trở thành một phần không thể thiếu của xã hội, việc rót vốn vào địa hạt này rất giống với đầu tư vào ngành ngân hàng, khai phá cơ hội ở các khu vực địa lý Đông Nam Á, Trung Quốc hay thậm chí cả Hoa Kỳ trong năm 2000. Soi chiếu thật kỹ, chúng ta sẽ nhận ra rất nhiều lớp tăng trưởng còn ẩn tàng bên trong. Trong giai đoạn khủng hoảng, Sjahrir giữ góc nhìn "ly nước đầy hơn một nửa" (more half full - chứ không phải chỉ nữa đầy - half full) bởi các nhà đầu tư hiện đang tìm mọi cách đẩy rủi ro nhiều nhất có thể ra khỏi quá trình định giá công ty (priced out of the valuation), nhiều công ty được định giá thận trọng dựa trên lượng tiền mặt trên mỗi cổ phiếu (cash per share) mà không dựa hoàn toàn trên công việc kinh doanh (the business is not being valued at all)

Đây cũng là một thời điểm tuyệt vời để tìm kiếm các lựa chọn đầu tư khác (optionality) ngoài khoản rót vốn ban đầu. Trong thị trường công (public), có rất nhiều công ty công nghệ đặc biệt để thử vận may. Còn trong khu vực tư (private market), Sjahrir quan sát thấy nhiều công ty ở series E đã không còn nhìn vào EV (Enterprise value - giá trị doanh nghiệp) hay GMV (Gross Merchandise Volume - tổng giá trị hàng hóa hay giao dịch) mà chăm chú vào tỷ suất lợi nhuận (revenue multiple). Thêm nữa, một số công ty cũng bắt đầu băn khoăn về P/E trong tương lai (như vào 2025 và 2026) của các công ty khởi nghiệp đang trong giai đoạn series A và series B. Đây là lần đầu tiên Sjahrir quan sát thấy điều này diễn ra trong giới đầu tư công nghệ, mọi người đang quay về quá khứ 12 đến 15 năm trước đây, nói cách khác tìm về lại các điều kiện đầu tư căn bản (fundalmentals).

Các nhà sáng lập và doanh gia luôn phải loay hoay tìm kiếm "sự vừa vặn của sản phẩm trên thị trường" (product market fit - cụ thể tìm cách trả lời câu hỏi: Làm thế nào để thương mại hóa sản phẩm nhanh nhất có thể?) cũng phải đối diện một số thay đổi. Khi chạm đến Series A, mọi người sẽ không còn bàn tán liệu sản phẩm có hoạt động tốt hay không mà là khi nào có doanh thu, khi nào có lợi nhuận gộp (gross profit). Hiện tại, các quỹ do Sjahrir dẫn dắt đã bắt đầu áp một số tiêu chuẩn của series D (áp dụng giai đoạn 2021-2022) lên series B.

Tiếp theo, các nhà đầu tư rót tiền cho Sjahrir hiện tại đang yêu cầu một chuẩn mực khắt khe hơn. Điều này thực ra rất tốt bởi áp lực này giúp hạn chế sai lầm (không ai là anh hùng tuyệt đối trong quá trình đi đầu tư, nghĩa là luôn luôn thắng). Hiện tại, Sjahrir không cho phép mình dự phần vào nhiều việc khác nhau (get away with a lot of things). Quỹ của anh chỉ tập trung vào (1) quản trị (governance) (2) xây dựng nền móng định chế (institutional building).

Trong quá trình xây dựng sản phẩm, Sjahrir không chỉ giúp các đội ngũ sáng lập tìm kiếm khách hàng mà còn phát triển một đội ngũ thiện chiến, cụ thể tìm kiếm CFO, CPO, COO và CEO phù hợp. Anh cũng đảm bảo những công ty này trong vòng năm tới bảy năm có thể niêm yết ra công chúng (IPO). Các nhà đầu tư không chỉ đứng xa quan sát mà còn phải đồng hành cùng đội ngũ sáng lập. Trong giai đoạn 2021-2022, quỹ của Sjahrir thường tham dự phần vào "trò chơi khiêu vũ" (dance game), cụ thể tham gia các buổi giới thiệu ý tưởng (presentation) cùng các nhà đầu tư khác (rót vốn cho quỹ của Sjahrir), bởi họ cũng muốn nắm các con số. Hiện tại, Sjahrir chỉ muốn đồng hành với các công ty khởi nghiệp trong vai trò đối tác (partner) chứ không phải chỉ là người cấp vốn (capital provider). Quỹ của Sjahrir với bề dày thành tích (track record - là một trong số rất ít quỹ ở Indonesia có thể đưa công ty trong danh mục đầu tư của mình chạm đến việc niêm yết công chúng) rõ ràng đem đến lợi thế rất lớn cho các công ty khởi nghiệp. Các nhà sáng lập nếu không muốn trở thành đối tác với Sjahrir cũng không sao bởi quỹ cũng chỉ tìm kiếm những nhóm có sự đồng điệu trong suy nghĩ. Không nhất thiết phải dự phần vào tất cả các thương vụ, dù nó trông hấp dẫn đến đâu đi chăng nữa (hot deals).

2> Chân trời đầu tư (horizons of investment)

Công việc của Pandu Sjahrir thực chất là nhằm phục vụ các khách hành định chế (institutional clients) hay những người góp vốn (limited partners - LP) vào quỹ. Anh thường xuyên phải đối diện với câu hỏi: đâu là DPI (distributed to paid in capital) của quỹ? DPI là khái niệm được sử dụng để đo lường tổng số vốn mà quỹ đã trả lại đến giờ cho các nhà đầu tư. Đặc biệt trong giai đoạn suy thoái, băn khoăn này lại càng phổ biến hơn. Rõ ràng, Sjahrir phải đảm bảo một số tiêu chí khi cung cấp dịch vụ cho các LP, tất nhiên quỹ sẽ thoái vốn (exit) nếu cảm thấy cần thiết. Trong bối cảnh hiện tại, các LP đã bắt đầu thăm dò trước khi rót tiền: trong tất cả các khoản đầu tư này, quỹ của bạn đã suy tư thế nào về việc thoái vốn. Thị trường công và tư đang có những chuyển biến gì? Quy mô mua bán và sáp nhập (M&A) của thị trường tư đang như thế nào? Quỹ của Sjahrir có nhân sự chỉ tập trung vào việc trả lời các câu hỏi này, cụ thể một người có kinh nghiệm ở ngân hàng đầu tư (investment banker) tham gia hỗ trợ các công ty trong quá trình gọi vốn (raise) hay sáp nhập (merge). Quá trình M&A diễn ra rất sôi động trong địa hạt fintech (công nghệ tài chính), cũng như trong thương mại điện tử (e-commerce, big4 thương mại Shopee, Tokopedia, Lazada và Bukalapak tại Indonesia đang hoạt động tốt) và giao vận (logistics).

Một điều thú vị khác là hãy quan sát các dòng chảy vốn và ý tưởng từ Trung Quốc đến ASEAN (hay cụ thể Indonesia). Mảng thương mại điện tử ASEAN đã đối diện với một tay chơi sừng sỏ đến từ Trung Quốc mà hầu hết giới trẻ không thể ngừng lướt, đó chính là Tiktok. Thực chất, nó tạo ra dòng chảy vốn (capoital) mới đã đến ASEAN và thay đổi cục diện của cuộc chơi thương mại. Cụ thể, chi phí tài trợ (subsidies) trong thương mại điện tử tăng lên, giá cả hàng hóa cũng như mức độ cạnh tranh cũng thay đổi khốc liệt. Điều này tốt hay xấu thì chúng ta vẫn chưa thể chân nhận được (the jury is out). Tuy nhiên hãy quan sát thật kỹ khía cạnh xã hội của cuộc chơi này. Ứng dụng này đối diện với các quy định điều chỉnh khắt khe ở Hoa Kỳ, nó bị cấm hoàn toàn ở Ấn và Trung Quốc (thật thú vị, ngay chính nơi ứng dụng được tạo ra), còn Indonesia thì mọi thứ đều mở toang (wide open). Sự xuất hiện của Tiktok có thể phá hủy mức độ cân bằng cạnh tranh hiện tại (competitive balance). Điều thú vị là các nền tảng thương mại điện tử đã gặt hái lợi nhuận lớn tại quê nhà Trung Quốc thường cố tình kéo giá xuống thấp hơn thị trường (pricing below market) để gặt hái thị phần khi đem mô hình sang nước khác.

3> Mã QR cho ASEAN

Cũng trong tuần này, nhân dịp hội nghị thượng đỉnh ASEAN ở Jakarta, các nhà lãnh đạo Đông Nam Á đã cùng ký thỏa thuận về "Bộ Khung Kinh Tế Số" (Digital Economic Framework Agreement), một nước đi chính sách nhằm tạo cú hích mạnh cho thương mại điện tử. Cả xã hội sẽ nhận được nhiều ích lợi từ quá trình số hóa này nếu nhìn nhìn vào bức tranh kinh tế số rộng lớn hơn. Cụ thể, nhờ thương mại điện tử, hàng hóa sẽ được vận chuyển và định giá ở mức hết sức cạnh tranh. Ngoài ra, nó còn kéo theo sự phát triển của mảng giao vận (logistics) và thanh toán (payment) tại địa phương.

Trong vai trò thành viên của Hội Đồng Cố Vấn Kinh Doanh ASEAN, Pandu Sjahrir đang rất tập trung vào việc quảng bá giải pháp mã QR cho toàn khu vực ASEAN (giải pháp này đang được thử nghiệm ở Singapore, Thái Lan, Malaysia và Philippines). Tầm nhìn lớn của nỗ lực này chính là kiến tạo một ASEAN có thể giao dịch phi biên giới. Ví dụ như khi đến Jakarta du lịch, bạn hoàn toàn có thể sử dụng ứng dụng tại quê nhà để giao dịch mua cà phê tại một cửa hàng địa phương nào đó, với người Phillipines đó là Gcash, với người Việt Nam đó là Momo hay với người Singapore đó là tài khoản DBS. Viễn cảnh này mở ra thương mại tự do cho cả ASEAN. Các nền tảng thương mại điện tử bám theo tầm nhìn này có thể phục vụ B2B và B2C với phổ khách hàng rộng lớn hơn, cụ thể với Phillipines tăng từ 110 triệu lên 700 triệu (dân số toàn khu vực ASEAN) hay với Singapore tăng từ 6 triệu là 700 triệu. Tất nhiên, quy mô thị trường lớn hơn sẽ kéo theo nhiều sáng kiến mới hay thúc đẩy sự sáng tạo.

Câu hỏi quan trọng là làm thế nào để cả 10 quốc gia ASEAN cùng đồng ý tham gia vào viễn kiến này. Điều này siêu khó, hãy hình dung ngay cả chọn nên ăn gì vào bữa tối các thành viên gia đình bạn chưa chắc đã đi đến đồng thuận. Cách giải quyết vấn đề này là làm việc trước tiên với những quốc gia cởi mở và có niềm tin rằng giải pháp này có ích cho nền kinh tế. Sjahrir hiện đang làm việc rất tốt với Phillipines, Mã Lai và gần đây nhất Singapore và Thái Lan. Hy vọng Việt Nam cũng tham gia vào nỗ lực này. Khối ASEAN là một bộ khung quan trọng để thúc đẩy chính sách này, phải làm sao để các nước thành viên cảm thấy dự án này sẽ để lại di sản dài lâu cho các cư dân trong khu vực (legacy project). Nỗ lực này muốn thành công thì trước tiên phải xuất phát từ các doanh nghiệp to và nhỏ (SMEs) tụ họp tại Jakarta trong những ngày vừa qua để tham dự Hội nghị thượng đỉnh ASEAN.

4> Fintech, nông nghiệp và STEM

Các giải pháp thanh toán số có mối liên hệ bền chặt với công nghệ tài chính (fintech), đây là địa hạt vô cùng to lớn. Các doanh nghiệp vừa và nhỏ (SMEs) sẽ có cơ hội phát triển bùng nổ nhờ sức mạnh của fintech. Khu vực SMEs rất quan trọng với chính phủ Indo, đặc biệt dưới áp lực phải tạo ra 2 triệu việc làm mỗi năm, tăng GDP đầu người từ 5000 (usd) lên 10000 (usd) và giảm sự bất bình đẳng (inequality).

Trong ngắn hạn, Sjahrir quan tâm đến những chuyển dịch có thể đạt được thắng lợi dễ hơn (easy win), điển hình như trong nông nghiệp. Những người nông dân yếu thế thường nhận được các khoản hỗ trợ từ chính phủ, nhưng làm thế nào gây dựng cho họ tinh thần tự chủ, làm giàu từ chính công việc của mình (trở thành một lực mạnh trong nền kinh tế). Điều này có thể đạt được nhờ fintech, thứ nhất (1) cung cấp vốn cho nông dân theo cách rẻ hơn (chứ không phải tìm cách bòn rút và lợi dụng sự yếu thế để đưa họ vào bẫy nợ), thứ hai (2) tạo điều kiện cho họ phân phối hàng hóa trên các nền tảng số (nơi họ dành được phần bánh nhiều hơn). Hiện tại để sản phẩm đầu cuối đến tay khách hàng (end product), nó phải đi qua từ 3 đến 6 người thương lái trung gian (middlemen). Điều này thực sự không cần thiết, dù sớm hay muộn, nhóm trung gian này nên bị loại bỏ.

Trong dài hạn, để dòng chảy fintech phát triển mạnh mẽ, chính phủ ASEAN cần phải tập trung vào việc thúc đẩy giáo dục, cụ thể là mảng STEAM: khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học. Cần trả lời câu hỏi làm thế nào để gia tăng mối quan tâm của xã hội đến STEM, đây là câu chuyện có thể kéo dài cả thập kỷ, khi chất lượng đầu ra (output) của mỗi công dân tăng lên, nhiều cơ hội hay ho khác sẽ được họ tạo ra.

5> Xe điện (EVs)

Chủ tịch (chairmanship) hiện tại của ASEAN, Indonesia, đã đem vào chương trình nghị sự những ngày qua (hội nghị thượng đỉnh ASEAN) nhiều buổi thảo luận về kinh tế xanh, phát triển bền vững và xe điện (EVs). Mảng đóng vai trò chủ đạo trong nền kinh tế của Indonesia suốt 20 năm quá chính là khai mỏ (tập trung ở các đảo phía Nam do gia đình Sjahrir kiểm soát). Về cơ bản, ngành này mang tính chất khai khoáng (extractive). Tuy nhiên, nước này đang buộc phải rời khỏi vùng thoải mái của mình (comfort zone) để tìm cách tạo ra giá trị mới hay cộng thêm. Cụ thể ngay chính trong ngành khai mỏ, như trường hợp của kim loại nickel (cùng nhiều tài nguyên khác), Indo phải tìm cách xử lý sâu hơn để có thể đưa kim loại này vào bên trong các bộ pin (battery).

Quay trở lại với xe điện, mức độ sử dụng loại hình này (penetration) ở Indo đang ở mức dưới 0.1%, mọi người hiện còn đang tranh cãi nên làm xe hai, ba hay bốn bánh. Trong khi đó Ấn Độ, trong vòng một năm qua, đã có mức độ tăng trưởng xe điện to lớn, gần chạm ngưỡng 5%. Indo có lẽ sẽ đạt được con số này trong vòng năm năm tới và một khi chạm mức 5% thì sẽ chạy rất nhanh đến 20%, dưới sức mạnh của cơ chế "quy mô kinh tế" (economies of scale). Tất nhiên quá trình đi từ 0% đến 5% là cực kỳ thách thức (vấn đề quả trứng con gà), đòi hỏi chúng ta phải làm việc sát sao với chính phủ để thúc đẩy nghị trình. Thông thường, các nhà sáng lập sẽ rất khó gây ảnh hưởng đến thượng tầng chính trị nên chúng ta phải khởi sự ở phía dưới (bottom) rồi đi dần dần lên. Chìa khóa giải quyết vấn đề phát triển bền vững hay biến đổi khí hậu (như bầu không khí ngột ngạt ở Jakarta những ngày qua) có thể bắt nguồn từ chính giải pháp vận chuyển (transportation) mà cụ thể là xe điện (EV). Tất nhiên, các thay đổi sẽ không xảy ra sau một đêm mà phải tính bằng nhiều năm. Thương mại điện tử mất tầm 10-13 năm để đi vào đời sống, fintech mất khoảng 6 năm (có thể do ảnh hưởng của Covid đã khiến tiến trình diễn ra nhanh hơn). Dòng chảy EV có thể diễn ra nhanh hơn bởi chất lượng cuộc sống hay chất lượng bầu không khí mà chúng ta hít thở hàng ngày đang ngày càng ngột ngạt hơn. Sjahrir cũng đang đóng vai trò thiết thực trong quá trình chuyển dịch năng lượng hay xây dựng hệ sinh thái xe điện ở khu vực Đông Nam Á. Trong vai trò Phó Chủ Tịch Điều Hành tại công ty gia đình PT TBS Energi Utama Tbk (TOBA), anh đã xúc tiến thành lập một liên doanh giữa TOBA và Gojek, công ty xe điện Electrum.

6> Bảng danh mục đầu tư hoàn hảo

Nếu có một triệu đô để đầu tư thì bảng danh mục đầu tư (portfolio) hoàn hảo sẽ trông như thế nào. Đối với Sjahrir, nếu dưới 30 tuổi, chúng ta hãy đầu tư vào bản thân mình, cụ thể hãy theo đuổi giáo dục hay sự học, hãy tìm cách để mình trở thành một người chuyên nghiệp và có những kỹ năng thật tốt. Tốt nhất hãy tham gia đầu tư vào lúc 40 tuổi, những điều học hỏi được trong giai đoạn từ 30 đến 40 sẽ là bệ đỡ giúp thành công đến dễ dàng hơn. Thông thường, khi còn trẻ nếu có năng lực, một ai đó trả tiền để bạn làm việc cho họ. Còn tới giai đoạn 40 thì bạn sẽ bắt đầu được trả tiền cho những thứ mà mình biết và những ai mà bạn quen. Đây cũng là độ tuổi mà bạn có đủ sự dày dặn để nhảy vào địa hạt đầu tư. Sjahrir gợi ý ban đầu có thể đầu tư ngược vào chính doanh nghiệp do mình làm chủ (chứ không phải kiểu bỏ 20% vào cổ phiếu hay 10% vào trái phiếu chẳng hạn). Còn nếu bạn đã có đủ mọi thứ rồi và muốn thử nghiệm gì đó mới mẻ với 1 triệu đô thì anh khuyên hãy bỏ tất cả vào thị trường vốn cổ phần (equity), không nên tham gia trái phiếu (bởi thông thường nó đã được định giá ổn định rồi). Thị trường equity thường có một số biến động theo phổ địa lý, như các cơ hội anh đã tìm được ở Tunisia. Tất nhiên, mảng công nghệ luôn được Sjahrir ưu tiên, anh tin rằng nó đang được định giá sai lệch theo cái cách khiến ai ai cũng cảm thấy dòng chảy công nghệ đang chậm lại. Anh tin mọi thứ vẫn sẽ diễn tiến tốt và sẽ có lượng vốn nhất định vẫn chảy vào (tất nhiên tùy thuộc vào mức độ e ngại rủi ro - risk aversion). Điều quan trọng nhất là phải đầu tư vào những thứ mà mình có mức độ thấu hiểu nhất định chứ không phải chạy theo xu hướng (do bạn bè bù rủ hay bàn tán).